Янгиликлар
28
Қабристонлар бўйича норматив ҳуқуқий-ҳужжатлар ижроси ўрганилди.
Қабристонлар бўйича норматив ҳуқуқий-ҳужжатлар ижроси ўрганилди.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг 2019 йил 15 апрелдаги 118-ум-сонли буйруғи ижросини таъминлаш мақсадида Сурхондарё вилоятида мавжуд бўлган 703 та ишлаб турган қабристонларнинг Термиз шаҳар, Термиз, Музработ ва Шеробод туман ободонлаштириш бошқармалари тасарруфидаги 18 тасида адлия бошқармаси томонидан дафн этиш жойларини ташкил этиш ва улардан фойдаланишда ҳуқуқни қўллаш амалиёти ўрганилди ва ўрганиш давомида қуйидаги қонунбузилишлар ва тизимли муаммолар аниқланди.
1. Қабристонлар сақлаш, улардан фойдаланиш ва маросим хизматлари кўрсатиш учун етарли штатлар ажратилмаган.
Маълумки, туман (шаҳар) ободонлаштириш бошқармалари ходимларининг меъёрланган сонини белгилаш тўғрисидаги йўриқноманинг (рўйхат рақами 1989, 29.07.2009 йил) 5-иловасига кўра, ҳар бир қабристонда ходимларнинг меъёрий сони 1 та назоратчи ва 3 та қоровулни ташкил этади.
Вилоятдаги 701 та қабристонларда мавжуд назоратчи ва қоровул штатларнинг сони белгиланган меъёрга тўғри келмайди.
Хусусан, вилоят бўйича ташкил этилган умумий қабристон назоратчилари сони 79 нафар, қабристон қоровуллари сони 722 нафар.
Бироқ, 703 та қабристонларга хизмат кўрсатувчи қабристон назоратчиларининг умумий сони 703 тани (амалда меъёрдан 624 та кам), қабристон қоровулларининг умумий сони 2 106 тани (амалда меъёрдан 1 387 та кам) ташкил этиши лозим.
Бундан ташқари, бирорта қабристонларда гўрков ва тозаловчи штат бирликлари ташкил этилмаган.
2. Дафн этиш бўйича кўрсатиладиган пулли хизмат ундирилишида қонун ҳужжатлари талабига риоя этилмаган.
Сурхондарё вилоят ҳокимининг 2016 йил 18 июндаги 186-сонли қарори билан қабристонларда кўрсатиладиган пулли хизмат тарифлари белгиланган бўлиб, унга кўра Термиз шаҳрида қабр қазиш учун 1 ўринга 45 000 сўм, маросим хизматларидан фойдаланганлик учун 1 ўрин/кунга 20 000 сўм, туманларда қабр қазиш учун 1 ўринга 35 000 сўм, маросим хизматларидан фойдаланганлик учун 1 ўрин/кунга 15 000 сўм қилиб белгиланган.
Вилоятдаги Ангор, Сариосиё, Термиз, Шўрчи туманлари ва Термиз шаҳридаги қабристонларда 2017-2018 йиллар давомида фуқаролардан дафн маросимлари учун пулли хизмат ундирилган. Жумладан, Ангор туманида 23 758 000 сўм, Сариосиё туманида 29 050 000 сўм, Термиз туманида 48 899 200 сўм, Шўрчи туманида 3 230 000 сўм ва Термиз шаҳрида 37 229 000 сўм, жами 142 166 200 сўм пулли хизмат тўловлари ундирилган.
Аммо, Ангор, Сариосиё, Термиз ва Шўрчи туманлари гўрков ёки дафн маросим ишчилари штати мавжуд эмас, Термиз шаҳридаги 1 та дафн маросими ишчиси бўлсада, мазкур ходимнинг тушунтиришига кўра у қабр қазиш ва дафн маросими хизматларини кўрсатмаслигини маълум қилди. Демак, юқоридаги пулли хизматлар аслида умуман кўрсатилмаган хизматлар учун ундирилган.
3. Қабристон ҳудудини ташкил этиш ишлари талаб даражасида эмас.
Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 4 апрелдаги 101-сонли қарори билан тасдиқланган Дафн этиш жойларини сақлаш, улардан фойдаланиш ва қабр усти ёдгорликларини ўрнатиш тартиби тўғрисидаги низомнинг (кейинги ўринларда Низом деб юритилади) 55-бандига мувофиқ, қабристон учун ажратиладиган ер участкаси майдони мазкур қабристон хизмат кўрсатиладиган ҳар 1000 киши ҳисобига 0,24 гектарли меъёрдан келиб чиқиб, шаҳарсозлик меъёрлари ва қоидаларига мувофиқ белгиланади.
Вилоятдаги қабристонларга ажратилган умумий ер майдони 26 915 696 м2 бўлиб, аҳоли сони 2 569 348 нафарни (2019 йил 1 январь ҳолатига) ташкил этади ва вилоят бўйича ҳар 1000 кишига тўғри келадиган қабристонларнинг ер майдони ўртача 10 482 м2 (ёки 1,05 гектар).
Ўз ўрнида, Термиз шаҳридаги 3 та қабристонларнинг умумий ҳудуди 295 540 м2 бўлиб, 145 169 нафар аҳоли сонига кўра ҳар 1000 кишига қабристонларнинг 2 036 м2 ҳудуди тўғри келади ва бу белгиланган меъёрдан қарийб 400 м2 кам демакдир. Бу билан қабристон аҳоли пунктининг уларга хизмат кўрсатиш учун барпо этилаётган диний конфессия аҳолисининг сони ва унинг кўпайиши истиқболлари ҳисобга олинмаган.
Низомнинг 72-бандига кўра, қабристонларда маросим удумларини (жаноза, христианча мотам мажлиси ва бошқаларни) ўтказиш учун аза майдончалари ёки бостирмалар барпо этилиши керак.
Бироқ, Термиз шаҳридаги “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар”, “Биродарлик”, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух”, “Султон Саодат”, “Девонаи буркисармаст”, “Кўктош ота”, Музработ туманидаги “Ҳазрати Афғон ота”, “Қул бобо”, Шеробод туманидаги “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон”, “Хўжги” ва “Ҳовуз бобо” қабристонларида диний маросимларни (жаноза, марҳумларни хотирлаш) ўтказишга мўлжалланган махсус жойлар ташкил этилмаган.
Низомнинг 77-банди биринчи хатбошисига кўра, қабристон ҳудудида санитария қоидалари ва меъёрларига мувофиқ, ҳар бири 2-3 ўринли, канализацияли (шаҳарлар учун) ва ободонлаштирилган жамоат ҳожатхоналари бўлиши кераклиги белгиланган.
Ваҳоланки, Музработ туманидаги “Хожи Абдураҳмон ота”, “Ғойиб ота”, “Мавлон ота”, “Ҳазрати Афғон ота” ва “Қул бобо” қабристонларида 1 ўринли, Шеробод туманидаги “Марказий шаҳар”, “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон” ва “Хўжги” қабристонларида 1 ўринли жамоат хожатхоналари мавжуд бўлса, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух”, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий” ва “Ҳовуз бобо” қабристонларида умуман мавжуд эмас.
Низомнинг 70-бандига мувофиқ, қабристоннинг бутун ҳудуди ўралган бўлиши керак. Қабристонлар, одатда, сероб маҳаллий материаллардан (йиғма темир-бетон, ғишт, шлакоблок, арраланган ва бўлакланган тошлар, пахса ва бошқалардан) тикланган, баландлиги 2 метрдан паст бўлмаган, мустаҳкам тўсиққа (деворга) эга бўлиши лозим.
Термиз шаҳридаги “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар” қабристони атрофи 160 см баландликдаги ғишт девор билан ўралган бўлиб, 20 метр қисмида деворлар мавжуд эмас, “Биродарлик” қабристони атрофи 180 см баландликдаги бетон девор билан бўлиб, айрим жойлари йиғилган ва таъмир талаб аҳволга келиб қолган, “Шоҳимардон ота” қабристони атрофи 120 см баландликдаги темир панжаларлар билан, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух” қабристони атрофи 160 см баландликдаги ғишт девор билан ўралган бўлиб, тахминан 200 метр қисмида деворлар мавжуд эмас, “Султон Саодат” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир панжара билан ўрлган бўлиб, тахминан 800 метр қисмида деворлар мавжуд эмас, “Девонаи буркисармаст” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан, “Кўктош ота” қабристони атрофи 180 см баландликдаги темир симли тўр билан ўралган, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий” қабристони атрофи 150 см баландликдаги ғишт девор билан ўралган, “Марказий шаҳар” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан ўралган бўлиб, тахминан 50 фоиз қисмида деворлар мавжуд эмас, “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон” ва “Хўжги” қабристонлари атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан ўралган ва “Ҳовуз бобо” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан бўлиб, тахминан 50 фоиз қисмида деворлар мавжуд эмас.
4. Қабристонларни барпо этиш, ёпиш, кўчириш ишлари шаҳарсозлик меъёрлари ва қоидаларига жавоб бермайди.
Ўрганилган аввалдан мавжуд бўлган қабристонларда санитария-ҳимоялаш зоналари талабларига мос келмадиган 11 та қабристонлар мавжуд.
Чунончи, Термиз шаҳридаги “Биродарлик” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 5-10 метр яқинликда бўлиб, санитария-ҳимоялаш зонаси меъёрига (Низомнинг 50-банди еттинчи хатбошисига кўра, майдони 20 гектардан кам бўлган қабристонлар учун — 300 метр бўлиши керак) зид ҳисобланади. “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 3 метр (яҳудийлар қабрлари жойлашган қисми) яқинликда, “Шохимардон ота” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 12 метр яқинликда, “Хўжа Зоир ота Фаррух” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 25-30 метр яқинликда (Низомнинг 50-банди еттинчи хатбошисига кўра, майдони 20 гектардан кам бўлган қабристонлар учун — 50 метр бўлиши керак), “Султон Саодат” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 30 метр яқинликда, “Девонаи буркисармаст” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 10 метр яқинликда, Музработ туманидаги “Ғойиб ота” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 30 метр яқинликда, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 25 метр яқинликда, “Кўкгумбаз ота” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 2 метр яқинликда, “Хўжги” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 40 метр яқинликда, “Ҳовуз бобо” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 10 метр яқинликда жойлашган.
Низомнинг 18-бандига мувофиқ, қабристонлар бузиб ташланмайди ва доимий сув босиш, кўчкилар ҳамда бошқа табиий офатлар хавф солган тақдирда, белгиланган тартибда фақат туман (шаҳар) давлат ҳокимияти органларининг қарорига биноан кўчирилиши мумкин. Бундай ҳолларда қабристонларни ёпиш амалга оширилади.
Бироқ, Шеробод туманидаги “Кўкгумбаз ота” ва “Ҳовуз бобо” қабристонида доимий сув босиш, кўчкилар ҳамда бошқа табиий офатлар хавф соладиган ҳудудда жойлашган бўлсада, ушбу қабристонлар ҳанузгача фаолият юритиб келмоқда ва тегишли тартибда кўчирилиш ва ёпилиш чоралари кўрилмаган.
5. Қабристонларни сақлашда экологик ва санитария меъёрлари ва қоидаларига риоя қилинмаган.
Низомнинг 11-бандига асосан, қабристон ҳудудида жамоат тартиби ва сокинликни бузиш, маст-аласт, гиёҳвандлик ва бошқа хил психотроп таъсири ҳолатида бўлиш, қабр усти ёдгорликларига ва яшил ўсимликларга шикаст етказиш, шунингдек қуруқ ўт, барг, шох-шабба ва дарахтларнинг шохчаларини ёқиш, мол ва бошқа уй ҳайвонларини боқиш, мевали кўчатлар ўтқазиш, қишлоқ хўжалиги экинлари ўстириш тақиқланади.
Шундай бўлишига қарамасдан, қабристонлар ҳудудида 727 туп турли хилдаги мевали дарахтлар (кўчатлар), 6 та ҳолатда (сўли, буғдой, беда, картошка) қишлоқ хўжалиги экинлари ўстириш ҳолатилари кузатилди.
Низомнинг 80-бандига кўра, қабристон ҳудудининг сув таъминоти келувчилар ва хизмат кўрсатувчи ходимларнинг ичимлик сувга, шунингдек яшил ўсимликларни суғориш учун суғориш сувига бўлган маиший эҳтиёжларини тўлиқ таъминлаши кераклиги, 82-бандига асосан эса, қабристон ҳудуди мажбурий тартибда электр билан таъминланиши кераклиги, қабристонларда кириш жойи (эшиги), бош хиёбонлар ва асосий йўллар ёритилиши лозимлиги белгиланган.
Аммо, Термиз шаҳридаги “Шохимардон ота”, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух”, “Девонаи буркисармаст”, “Кўктош ота”, Музработ туманидаги “Ҳазрати Афғон ота”, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий”, “Марказий шаҳар”, “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон”, “Хўжги” ҳамда “Ҳовуз бобо” қабристонида ичимлик суви, яшил ўсимликларни суғориш учун суғориш суви ва электр билан таъминланмаган.
6. Дафн этишни расмийлаштиришда қонун ҳужжатлари талаблари бузилган.
Низомнинг 35-36-бандларига асосан, марҳумни дафн этиш эр (хотин), ота-она, фарзандлар ва бошқа қариндошлар ёки марҳумнинг қонуний вакили, бундай шахслар бўлмаса — зиммасига дафнни амалга ошириш мажбуриятини олган бошқа шахснинг аризасига кўра амалга оширилиши, дафн этишга рухсатни қабристон мудири (назоратчиси) фақат фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлари томонидан берилган, ўлим тўғрисида белгиланган шаклдаги тегишли ҳужжатлар тақдим этилганидан кейингина бериши белгиланган.
Бундан ташқари, барча манфаатдор ташкилотларга юборилган вилоят ҳокимининг 2018 йил 3 февралдаги 01-10/321-сонли кўрсатмасида ҳам ушбу масалага қатьий риоя этилиши сўралган бўлсада, ўрганиш ўтказилган Термиз шаҳар, Термиз ва Шеробод туманлари қабристон маъмурияти ходимлари томонидан юқоридаги шахслардан ариза олиш амалиёти йўлга қўйилмаган, шунингдек, фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлари томонидан берилган, ўлим тўғрисида белгиланган шаклдаги тегишли ҳужжатлар олинмаган. Уларнинг ўрнига, одатда, марҳумнинг паспорт нусхалари, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органларининг маълумотномалари, тиббиёт муассасасининг маълумотномалари олинган.
7. Қабрларнинг тузилиши ва қабр усти ёдгорликларини ўрнатишда белгиланган қоидаларга риоя этилмаслик ҳолатлари мавжуд.
Низомнинг 26-бандида назарда тутилган талабларга (узунлиги 1,5 метр, эни 1 метр ва баландлиги 0,5 метр (қабр устидаги тупроқ тепалиги баландлиги даражасида), ёзувлар учун вертикал плитанинг баландлиги 1 метргача бўлган ўлчамда қабр усти ёдгорликларини ўрнатиш (қуриш)га йўл қўйилади) мос келмайдиган қабр усти ёдгорликлари мавжуд.
Мисол учун, Термиз шаҳридаги “Биродарлик” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 80 фоизида, “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 2-3 фоизида учрайди.
Бундан ташқари, Термиз шаҳридаги “Биродарлик” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 80 фоизида, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 30 фоизи қабрларда атрофи металлдан ва пишган ғиштдан ясалган тўсиқлар ўрнатилган.
Ўтказилган ўрганиш ва таҳлиллар якунлари бўйича ушбу соҳада ҳуқуқни қўллаш амалиётини янада такомиллаштириш, Сингапур давлати тажрибасини ўрганган ҳолда, амалдаги қонун ҳужжатларига тегишли қўшимчалар киритишни назарда тутувчи таклифлар ишлаб чиқилиб, кўриб чиқилиши учун Адлия вазирлигига юборилди.
Ижтимоий-иқтисодий соҳада ҳуқуқни
қўллаш амалиётини ўрганиш бўлими.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг 2019 йил 15 апрелдаги 118-ум-сонли буйруғи ижросини таъминлаш мақсадида Сурхондарё вилоятида мавжуд бўлган 703 та ишлаб турган қабристонларнинг Термиз шаҳар, Термиз, Музработ ва Шеробод туман ободонлаштириш бошқармалари тасарруфидаги 18 тасида адлия бошқармаси томонидан дафн этиш жойларини ташкил этиш ва улардан фойдаланишда ҳуқуқни қўллаш амалиёти ўрганилди ва ўрганиш давомида қуйидаги қонунбузилишлар ва тизимли муаммолар аниқланди.
1. Қабристонлар сақлаш, улардан фойдаланиш ва маросим хизматлари кўрсатиш учун етарли штатлар ажратилмаган.
Маълумки, туман (шаҳар) ободонлаштириш бошқармалари ходимларининг меъёрланган сонини белгилаш тўғрисидаги йўриқноманинг (рўйхат рақами 1989, 29.07.2009 йил) 5-иловасига кўра, ҳар бир қабристонда ходимларнинг меъёрий сони 1 та назоратчи ва 3 та қоровулни ташкил этади.
Вилоятдаги 701 та қабристонларда мавжуд назоратчи ва қоровул штатларнинг сони белгиланган меъёрга тўғри келмайди.
Хусусан, вилоят бўйича ташкил этилган умумий қабристон назоратчилари сони 79 нафар, қабристон қоровуллари сони 722 нафар.
Бироқ, 703 та қабристонларга хизмат кўрсатувчи қабристон назоратчиларининг умумий сони 703 тани (амалда меъёрдан 624 та кам), қабристон қоровулларининг умумий сони 2 106 тани (амалда меъёрдан 1 387 та кам) ташкил этиши лозим.
Бундан ташқари, бирорта қабристонларда гўрков ва тозаловчи штат бирликлари ташкил этилмаган.
2. Дафн этиш бўйича кўрсатиладиган пулли хизмат ундирилишида қонун ҳужжатлари талабига риоя этилмаган.
Сурхондарё вилоят ҳокимининг 2016 йил 18 июндаги 186-сонли қарори билан қабристонларда кўрсатиладиган пулли хизмат тарифлари белгиланган бўлиб, унга кўра Термиз шаҳрида қабр қазиш учун 1 ўринга 45 000 сўм, маросим хизматларидан фойдаланганлик учун 1 ўрин/кунга 20 000 сўм, туманларда қабр қазиш учун 1 ўринга 35 000 сўм, маросим хизматларидан фойдаланганлик учун 1 ўрин/кунга 15 000 сўм қилиб белгиланган.
Вилоятдаги Ангор, Сариосиё, Термиз, Шўрчи туманлари ва Термиз шаҳридаги қабристонларда 2017-2018 йиллар давомида фуқаролардан дафн маросимлари учун пулли хизмат ундирилган. Жумладан, Ангор туманида 23 758 000 сўм, Сариосиё туманида 29 050 000 сўм, Термиз туманида 48 899 200 сўм, Шўрчи туманида 3 230 000 сўм ва Термиз шаҳрида 37 229 000 сўм, жами 142 166 200 сўм пулли хизмат тўловлари ундирилган.
Аммо, Ангор, Сариосиё, Термиз ва Шўрчи туманлари гўрков ёки дафн маросим ишчилари штати мавжуд эмас, Термиз шаҳридаги 1 та дафн маросими ишчиси бўлсада, мазкур ходимнинг тушунтиришига кўра у қабр қазиш ва дафн маросими хизматларини кўрсатмаслигини маълум қилди. Демак, юқоридаги пулли хизматлар аслида умуман кўрсатилмаган хизматлар учун ундирилган.
3. Қабристон ҳудудини ташкил этиш ишлари талаб даражасида эмас.
Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 4 апрелдаги 101-сонли қарори билан тасдиқланган Дафн этиш жойларини сақлаш, улардан фойдаланиш ва қабр усти ёдгорликларини ўрнатиш тартиби тўғрисидаги низомнинг (кейинги ўринларда Низом деб юритилади) 55-бандига мувофиқ, қабристон учун ажратиладиган ер участкаси майдони мазкур қабристон хизмат кўрсатиладиган ҳар 1000 киши ҳисобига 0,24 гектарли меъёрдан келиб чиқиб, шаҳарсозлик меъёрлари ва қоидаларига мувофиқ белгиланади.
Вилоятдаги қабристонларга ажратилган умумий ер майдони 26 915 696 м2 бўлиб, аҳоли сони 2 569 348 нафарни (2019 йил 1 январь ҳолатига) ташкил этади ва вилоят бўйича ҳар 1000 кишига тўғри келадиган қабристонларнинг ер майдони ўртача 10 482 м2 (ёки 1,05 гектар).
Ўз ўрнида, Термиз шаҳридаги 3 та қабристонларнинг умумий ҳудуди 295 540 м2 бўлиб, 145 169 нафар аҳоли сонига кўра ҳар 1000 кишига қабристонларнинг 2 036 м2 ҳудуди тўғри келади ва бу белгиланган меъёрдан қарийб 400 м2 кам демакдир. Бу билан қабристон аҳоли пунктининг уларга хизмат кўрсатиш учун барпо этилаётган диний конфессия аҳолисининг сони ва унинг кўпайиши истиқболлари ҳисобга олинмаган.
Низомнинг 72-бандига кўра, қабристонларда маросим удумларини (жаноза, христианча мотам мажлиси ва бошқаларни) ўтказиш учун аза майдончалари ёки бостирмалар барпо этилиши керак.
Бироқ, Термиз шаҳридаги “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар”, “Биродарлик”, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух”, “Султон Саодат”, “Девонаи буркисармаст”, “Кўктош ота”, Музработ туманидаги “Ҳазрати Афғон ота”, “Қул бобо”, Шеробод туманидаги “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон”, “Хўжги” ва “Ҳовуз бобо” қабристонларида диний маросимларни (жаноза, марҳумларни хотирлаш) ўтказишга мўлжалланган махсус жойлар ташкил этилмаган.
Низомнинг 77-банди биринчи хатбошисига кўра, қабристон ҳудудида санитария қоидалари ва меъёрларига мувофиқ, ҳар бири 2-3 ўринли, канализацияли (шаҳарлар учун) ва ободонлаштирилган жамоат ҳожатхоналари бўлиши кераклиги белгиланган.
Ваҳоланки, Музработ туманидаги “Хожи Абдураҳмон ота”, “Ғойиб ота”, “Мавлон ота”, “Ҳазрати Афғон ота” ва “Қул бобо” қабристонларида 1 ўринли, Шеробод туманидаги “Марказий шаҳар”, “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон” ва “Хўжги” қабристонларида 1 ўринли жамоат хожатхоналари мавжуд бўлса, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух”, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий” ва “Ҳовуз бобо” қабристонларида умуман мавжуд эмас.
Низомнинг 70-бандига мувофиқ, қабристоннинг бутун ҳудуди ўралган бўлиши керак. Қабристонлар, одатда, сероб маҳаллий материаллардан (йиғма темир-бетон, ғишт, шлакоблок, арраланган ва бўлакланган тошлар, пахса ва бошқалардан) тикланган, баландлиги 2 метрдан паст бўлмаган, мустаҳкам тўсиққа (деворга) эга бўлиши лозим.
Термиз шаҳридаги “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар” қабристони атрофи 160 см баландликдаги ғишт девор билан ўралган бўлиб, 20 метр қисмида деворлар мавжуд эмас, “Биродарлик” қабристони атрофи 180 см баландликдаги бетон девор билан бўлиб, айрим жойлари йиғилган ва таъмир талаб аҳволга келиб қолган, “Шоҳимардон ота” қабристони атрофи 120 см баландликдаги темир панжаларлар билан, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух” қабристони атрофи 160 см баландликдаги ғишт девор билан ўралган бўлиб, тахминан 200 метр қисмида деворлар мавжуд эмас, “Султон Саодат” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир панжара билан ўрлган бўлиб, тахминан 800 метр қисмида деворлар мавжуд эмас, “Девонаи буркисармаст” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан, “Кўктош ота” қабристони атрофи 180 см баландликдаги темир симли тўр билан ўралган, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий” қабристони атрофи 150 см баландликдаги ғишт девор билан ўралган, “Марказий шаҳар” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан ўралган бўлиб, тахминан 50 фоиз қисмида деворлар мавжуд эмас, “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон” ва “Хўжги” қабристонлари атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан ўралган ва “Ҳовуз бобо” қабристони атрофи 150 см баландликдаги темир симли тўр билан бўлиб, тахминан 50 фоиз қисмида деворлар мавжуд эмас.
4. Қабристонларни барпо этиш, ёпиш, кўчириш ишлари шаҳарсозлик меъёрлари ва қоидаларига жавоб бермайди.
Ўрганилган аввалдан мавжуд бўлган қабристонларда санитария-ҳимоялаш зоналари талабларига мос келмадиган 11 та қабристонлар мавжуд.
Чунончи, Термиз шаҳридаги “Биродарлик” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 5-10 метр яқинликда бўлиб, санитария-ҳимоялаш зонаси меъёрига (Низомнинг 50-банди еттинчи хатбошисига кўра, майдони 20 гектардан кам бўлган қабристонлар учун — 300 метр бўлиши керак) зид ҳисобланади. “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 3 метр (яҳудийлар қабрлари жойлашган қисми) яқинликда, “Шохимардон ота” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 12 метр яқинликда, “Хўжа Зоир ота Фаррух” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 25-30 метр яқинликда (Низомнинг 50-банди еттинчи хатбошисига кўра, майдони 20 гектардан кам бўлган қабристонлар учун — 50 метр бўлиши керак), “Султон Саодат” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 30 метр яқинликда, “Девонаи буркисармаст” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 10 метр яқинликда, Музработ туманидаги “Ғойиб ота” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 30 метр яқинликда, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 25 метр яқинликда, “Кўкгумбаз ота” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 2 метр яқинликда, “Хўжги” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 40 метр яқинликда, “Ҳовуз бобо” қабристони ҳудудига аҳоли турар жойлари 10 метр яқинликда жойлашган.
Низомнинг 18-бандига мувофиқ, қабристонлар бузиб ташланмайди ва доимий сув босиш, кўчкилар ҳамда бошқа табиий офатлар хавф солган тақдирда, белгиланган тартибда фақат туман (шаҳар) давлат ҳокимияти органларининг қарорига биноан кўчирилиши мумкин. Бундай ҳолларда қабристонларни ёпиш амалга оширилади.
Бироқ, Шеробод туманидаги “Кўкгумбаз ота” ва “Ҳовуз бобо” қабристонида доимий сув босиш, кўчкилар ҳамда бошқа табиий офатлар хавф соладиган ҳудудда жойлашган бўлсада, ушбу қабристонлар ҳанузгача фаолият юритиб келмоқда ва тегишли тартибда кўчирилиш ва ёпилиш чоралари кўрилмаган.
5. Қабристонларни сақлашда экологик ва санитария меъёрлари ва қоидаларига риоя қилинмаган.
Низомнинг 11-бандига асосан, қабристон ҳудудида жамоат тартиби ва сокинликни бузиш, маст-аласт, гиёҳвандлик ва бошқа хил психотроп таъсири ҳолатида бўлиш, қабр усти ёдгорликларига ва яшил ўсимликларга шикаст етказиш, шунингдек қуруқ ўт, барг, шох-шабба ва дарахтларнинг шохчаларини ёқиш, мол ва бошқа уй ҳайвонларини боқиш, мевали кўчатлар ўтқазиш, қишлоқ хўжалиги экинлари ўстириш тақиқланади.
Шундай бўлишига қарамасдан, қабристонлар ҳудудида 727 туп турли хилдаги мевали дарахтлар (кўчатлар), 6 та ҳолатда (сўли, буғдой, беда, картошка) қишлоқ хўжалиги экинлари ўстириш ҳолатилари кузатилди.
Низомнинг 80-бандига кўра, қабристон ҳудудининг сув таъминоти келувчилар ва хизмат кўрсатувчи ходимларнинг ичимлик сувга, шунингдек яшил ўсимликларни суғориш учун суғориш сувига бўлган маиший эҳтиёжларини тўлиқ таъминлаши кераклиги, 82-бандига асосан эса, қабристон ҳудуди мажбурий тартибда электр билан таъминланиши кераклиги, қабристонларда кириш жойи (эшиги), бош хиёбонлар ва асосий йўллар ёритилиши лозимлиги белгиланган.
Аммо, Термиз шаҳридаги “Шохимардон ота”, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух”, “Девонаи буркисармаст”, “Кўктош ота”, Музработ туманидаги “Ҳазрати Афғон ота”, Шеробод туманидаги “Абу Исо Мухаммад Имом Термизий”, “Марказий шаҳар”, “Кўкгумбаз ота”, “Қўштегирмон”, “Хўжги” ҳамда “Ҳовуз бобо” қабристонида ичимлик суви, яшил ўсимликларни суғориш учун суғориш суви ва электр билан таъминланмаган.
6. Дафн этишни расмийлаштиришда қонун ҳужжатлари талаблари бузилган.
Низомнинг 35-36-бандларига асосан, марҳумни дафн этиш эр (хотин), ота-она, фарзандлар ва бошқа қариндошлар ёки марҳумнинг қонуний вакили, бундай шахслар бўлмаса — зиммасига дафнни амалга ошириш мажбуриятини олган бошқа шахснинг аризасига кўра амалга оширилиши, дафн этишга рухсатни қабристон мудири (назоратчиси) фақат фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлари томонидан берилган, ўлим тўғрисида белгиланган шаклдаги тегишли ҳужжатлар тақдим этилганидан кейингина бериши белгиланган.
Бундан ташқари, барча манфаатдор ташкилотларга юборилган вилоят ҳокимининг 2018 йил 3 февралдаги 01-10/321-сонли кўрсатмасида ҳам ушбу масалага қатьий риоя этилиши сўралган бўлсада, ўрганиш ўтказилган Термиз шаҳар, Термиз ва Шеробод туманлари қабристон маъмурияти ходимлари томонидан юқоридаги шахслардан ариза олиш амалиёти йўлга қўйилмаган, шунингдек, фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлари томонидан берилган, ўлим тўғрисида белгиланган шаклдаги тегишли ҳужжатлар олинмаган. Уларнинг ўрнига, одатда, марҳумнинг паспорт нусхалари, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органларининг маълумотномалари, тиббиёт муассасасининг маълумотномалари олинган.
7. Қабрларнинг тузилиши ва қабр усти ёдгорликларини ўрнатишда белгиланган қоидаларга риоя этилмаслик ҳолатлари мавжуд.
Низомнинг 26-бандида назарда тутилган талабларга (узунлиги 1,5 метр, эни 1 метр ва баландлиги 0,5 метр (қабр устидаги тупроқ тепалиги баландлиги даражасида), ёзувлар учун вертикал плитанинг баландлиги 1 метргача бўлган ўлчамда қабр усти ёдгорликларини ўрнатиш (қуриш)га йўл қўйилади) мос келмайдиган қабр усти ёдгорликлари мавжуд.
Мисол учун, Термиз шаҳридаги “Биродарлик” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 80 фоизида, “Ал Ҳаким ат-Термизий ва яҳудийлар” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 2-3 фоизида учрайди.
Бундан ташқари, Термиз шаҳридаги “Биродарлик” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 80 фоизида, Термиз туманидаги “Хўжа Зоир ота Фаррух” қабристонида умумий қабрларнинг тахминан 30 фоизи қабрларда атрофи металлдан ва пишган ғиштдан ясалган тўсиқлар ўрнатилган.
Ўтказилган ўрганиш ва таҳлиллар якунлари бўйича ушбу соҳада ҳуқуқни қўллаш амалиётини янада такомиллаштириш, Сингапур давлати тажрибасини ўрганган ҳолда, амалдаги қонун ҳужжатларига тегишли қўшимчалар киритишни назарда тутувчи таклифлар ишлаб чиқилиб, кўриб чиқилиши учун Адлия вазирлигига юборилди.
Ижтимоий-иқтисодий соҳада ҳуқуқни
қўллаш амалиётини ўрганиш бўлими.